PERŁY ARCHITEKTURY
Drukarnia Trzebińskich
Znajduje się na ul. Żeromskiego 28. Pawilon dawnej drukarni, której właścicielem był Jan Kanty Trzebiński. Pierwotny zakład powstał w 1818 roku. 50 lat później stał się własnością przybyłego z Krakowa Trzebińskiego, który przejął prowadzenie drukarni po swoim teściu. Trzebiński był człowiekiem pracowitym i uczynnym, a do tego filantropem i mecenasem kultury. Swoje zakłady drukarskie potrafił rozwinąć do tego stopnia, że zatrudniały 45 osób.
Jego synowie kontynuowali rodzinne tradycje. Na stulecie istnienia zakładu jeden z nich, Jan, postanowił wybudować nowy pawilon, otwarty w 1920 roku. Eklektyczny budynek zaprojektował Adolf Szyszko-Bohusz. Architekt ten nieco wcześniej dokonał pełnego odkrycia romańskiej rotundy Najświętszej Marii Panny na Wawelu. Być może to odkrycie stanowiło dla niego inspirację – budynek drukarni ma wmurowane głazy, imitujące średniowieczne mury, kamienny portal (obramienie drzwi) i absydę (półkoliste pomieszczenie).
Monogram Jana Kantego Trzebińskiego widnieje nad wejściem do pawilonu. Po bokach umieszczono wizerunki dwóch osób zasłużonych dla „drukarskiej braci” – Jana Gutenberga, wynalazcy ruchomej czcionki i Alojzego Senefeldera, wynalazcy litografii.
Elektrownia
Pod koniec XIX wieku gwałtowny rozwój przemysłu spowodował zapotrzebowanie na energię elektryczną. W tym czasie Radom był siedzibą guberni, a w mieście powstawały liczne zakłady. Władze Radomia widziały potrzebę wybudowania elektrowni, a o koncesję na tę inwestycję starały się liczne firmy. Pod koniec 1899 roku udało się uzyskać zgodę na założenie oświetlenia elektrycznego. Władze podpisały umowę z Towarzystwem UNION, które na własny koszt i ryzyko miało wybudować elektrownię. Uruchomiono ją 15 marca 1901 roku. Tego dnia ulice Radomia zostały rozświetlone przy pomocy 58 lamp łukowych.
Była to pierwsza elektrownia na terenie Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. Wyprzedziła budowę elektrowni w Warszawie i Łodzi.
Piękny, ceglany budynek jest dzisiaj ozdobą miasta. W 2003 roku Andrzej Wajda zaproponował, aby w Radomiu wybudować pawilon na potrzeby jednej z największych kolekcji polskiej sztuki współczesnej, jaką może poszczycić się miasto. Kilka miesięcy później radomianka Kaja Koziarska zasugerowała, aby to właśnie budynek elektrowni stał się miejscem gromadzenia i prezentowania kolekcji sztuki współczesnej.
Ostatecznie w 2005 roku sejmik województwa mazowieckiego powołał nową instytucję kultury – Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia. Pierwszą wystawę otwarto rok później. W latach 2010 – 2014 siedziba instytucji została rozbudowana.
Obecnie w przestronnych, unowocześnionych wnętrzach budynku organizowane są wystawy sztuki polskiej i obcej. Można zobaczyć prezentacje performance’ów, spotkania z artystami i kuratorami, sesje i konferencje. W obiekcie działa kino. Centrum tworzy też własną kolekcję sztuki współczesnej.
Katedra pw. Opieki Najświętszej Marii Panny z Muzeum Katedralnym
Pod koniec XIX wieku podjęto decyzję o realizacji największego wówczas przedsięwzięcia architektonicznego w Radomiu – budowie kościoła pw. Opieki Najświętszej Maryi Panny. Ukończono go w 1911 roku.
Fasada świątyni nawiązuje stylistycznie do katedry św. Floriana na warszawskiej Pradze, a wieże – do wyższej wieży Kościoła Mariackiego w Krakowie. Świątynia od 1992 roku jest katedrą. Budowla powstała w stylu neogotyckim. Architekt Józef Pius Dziekoński wykorzystał w projekcie cechy gotyku francuskiego. Podczas gdy oryginalne radomskie gotyckie kościoły są „przysadziste” i mało strzeliste, po wejściu do katedry uderza wysokość nawy, lekkość i jasność wnętrza. Na fasadzie (głównej ścianie budynku) uwagę przyciąga efektowna rozeta (okno przypominające różę). Wieże mają po 72 metry wysokości. W nawie poprzecznej (transepcie) dociekliwy turysta odnajdzie rzeźbę św. Kazimierza – księcia z dynastii Jagiellonów, syna króla Kazimierza Jagiellończyka, patrona Radomia. Książę towarzyszy wiernym i zwiedzającym jeszcze w innym miejscu – na barokowym obrazie po prawej stronie transeptu (przy ołtarzu, gdzie znajdują się relikwie świętego).
Muzeum Katedralne znajduje się w dawnych salach katechetycznych. Wchodzi się do niego ze środka kościoła. Prezentuje pamiątki związane z historią katedry i diecezji radomskiej (m.in. dawne szaty liturgiczne, iluminowane księgi, barokowe naczynia) oraz kapłanami-męczennikami z czasów II wojny światowej. Najcenniejszym eksponatem jest tu gotycka rzeźba Radomskiej Madonny, wykonana z drewna lipowego.
Klasztor oo. Bernardynów
Jest perłą architektury gotyckiej, jednym z najstarszych klasztorów bernardyńskich w Polsce. W 1467 roku król Kazimierz Jagiellończyk wyraził zgodę na osiedlenie się bernardynów w Radomiu, wskazując im miejsce poza dawnymi murami miejskimi. W 1468 roku przybyli do Radomia pierwsi zakonnicy. Obecnie istniejący obiekt powstawał etapami, na przełomie XV/XVI wieku. Dosyć surowe i skromne wnętrze kościoła skrywa kilka ciekawostek.
Cenne i historyczne są rzeźby znajdujące się wewnątrz klasztoru za ołtarzem – ukrzyżowanego Jezus, Matka Boska i św. Jan. Pochodzą z rozebranego ołtarza, który powstał najprawdopodobniej w pracowni z kręgu oddziaływania Wita Stworza. Jego fundatorką była przypuszczalnie królowa Elżbieta, żona króla Kazimierza Jagiellończyka, matka św. Kazimierza. Obecny ołtarz jest z XX wieku.
Warte uwagi są również oryginalne stalle (ławy) w kaplicy Matki Boskiej – najstarsze meble w Radomiu. Maja one ponad 500 lat. Z kolei w kaplicy adoracyjnej znajduje się sarkofag z prochami Dionizego Czachowskiego, jednego z dowódców powstania styczniowego. Przed II wojną światową mauzoleum bohatera stało przed budynkiem klasztoru, jednak musiało zostać rozebrane podczas okupacji niemieckiej. Zakonnicy ukryli wówczas prochy Czachowskiego.
Kolejną ciekawostką – tym razem klasztoru – jest budynek kuchenny z piramidalnym kominem, tzw. piekarnik. W Europie zachowało się niewiele tego typu budowli, a w Polsce jest to prawdopodobnie unikat.
Miłośnicy starych filmów mogą poszukać pawilonu w filmie z 1966 roku pt. „Kontrybucja”.
Cerkiew
Wyznawcy prawosławia pojawili się w Radomiu po powstaniu listopadowym. W mieście istniał garnizon rosyjski, a Rosjanie zajmowali stanowiska w administracji. Potrzebowali miejsca kultu. Pierwszą cerkwią stał się barokowy kościół przy dawnym klasztorze benedyktynek (dzisiejszy kościół pw. Świętej Trójcy przy pl. Kazimierza Wielkiego), przekształcony dla celów prawosławia w 1837 roku. Służył prawosławnym przez 50 lat, gdy to został zamknięty z powodu uszkodzeń budynku.
Kolejną cerkiew zorganizowano w dawnym kolegium pijarów (obecnie gmach Muzeum im. Jacka Malczewskiego przy Rynku). W XIX wieku mieściło się tam gimnazjum. Do celów kultu prawosławnego przystosowano szkolną aulę. Cerkiew ostatecznie konsekrowano w 1888 roku.
Na przełomie XIX i XX wieku wybudowano cerkiew przy placu Soborowym (dzisiejszy pl. Konstytucji 3 Maja). Była to typowa eklektyczna cerkiew rosyjska, której bryła miała podkreślać rosyjską dominację nad miastem. Kościół wyposażono w pięć wież i siedem dzwonów. Po odzyskaniu niepodległości został przekształcony w katolicką świątynię garnizonową.
Jedyną obecnie cerkwią w Radomiu jest świątynia wybudowana przy ul. Warszawskiej 15 na terenie cmentarza prawosławnego. Powstała pod koniec XX wieku – w latach 1986-1992. Ma jedną kopułę, a wewnątrz – współczesny ikonostas. Zabytkowy jest sam cmentarz, powstały w XIX wieku. Wśród ciekawych starych nagrobków znajduje się tu m.in. grób pułkownika Szymona von Płotto. Był on znienawidzonym przez Polaków naczelnikiem żandarmerii gubernialnej i zginął w zamachu zorganizowanym przez radomski oddział Polskiej Partii Socjalistycznej w 1906 roku. Jednym z zamachowców był 17-letni wówczas Stanisław Werner, który za swój czyn został skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie.